Archeologische fietstocht Dilbeek: Archeologie in de Schaduw van Brussel

Vandaag verken je in een tocht van ongeveer 32 kilometer het glooiende landschap van de groene rand rond Brussel. Je start in het centrum van Dilbeek bij de Sint-Alenatoren en rijdt via de enige quasi volledig opgegraven Romeinse villa in Vlaanderen. Langs het spoor fiets je richting het pittoreske Wambeek, en ontdek je dat er tijdens de verdubbeling van het tracé archeologische resten zijn aangetroffen. Op de terugweg blaas je even uit in de stemmige Sint-Wivina-abdij. Je verkent de brede lanen van Dilbeek en de landelijke wegen tussen Ternat en Brussel. Onderweg zie je een aantal brouwerijcomplexen. Je vindt er vast eentje die nog werkzaam is. De route is geschikt voor de geoefende fietser of fietsers met een e-bike.  

De route is gebaseerd op het netwerk van fietsknooppunten in Vlaanderen. Per stop lees je hieronder een beschrijving van wat je kan ontdekken. Omdat niet alle archeologische bezienswaardigheden langs knooppunten liggen, zal je af en toe moeten afwijken van die knooppuntenroute. Download de folder met de route en een overzichtskaartje en ga op ontdekking. 

In samenwerking met IOED Pajottenland & Zennevallei en Vlaanderen Fietsland.

Afbeelding: De Sint-Alenatoren

De Sint-Alenatoren  

De Sint-Alenatoren is het laatste overblijfsel van het kasteel van Dilbeek, een middeleeuws mottekasteel. De oorspronkelijke mottetoren dateert waarschijnlijk van de 11de eeuw en rond 1324 werd het waterkasteel Sint-Alena tegen de oorspronkelijke motte aangebouwd. Het kasteel telde 5 torens en een grote donjon boven de ophaalbrug. Na een brand in 1700 werd het kasteel slechts gedeeltelijk heropgebouwd. Drie van de 5 torens en een groot deel van het kasteel, waaronder de donjon, werden afgebroken omstreeks 1714. Er werd een nieuw, pittoresk ogend gereconstrueerd kasteel opgetrokken. In 1863 werd het kasteel volledig afgebroken met uitzondering van de oostelijke toren, de huidige Sint-Alenatoren, die als “folie” geïntegreerd werd in het nieuwe kasteelpark rondom het nieuwe kasteel. 

De Sint-Alenatoren bestaat uit dikke, roodoranje bakstenen afgedekt met een kegeldek van zwarte natuurleien. Er is 1 deuropening en 8 vensters. De toren was vroeger aangebouwd aan andere constructies. In  1975 werden opgraving uitgevoerd nabij de toren en daarbij werden sporen van een andere toren, een waterput kelders en muren aangetroffen.  

Tijdens het fietsen kan je de toren vaag zien tussen de bomen. Wil je de toren bewonderen? Dan kan je een korte omweg maken door het stadspark.

Afbeelding: De Sint-Alenatoren. Copyright Onroerend Erfgoed

Een Romeins villadomein  

Tussen knooppunt 46 en 61 ligt zo'n 300 meter van de route een Romeinse villa. In 2009 werd naar aanleiding van plannen voor een verkaveling proefsleuven gegraven door Triarch op een veld in de Zuurweidestraat. Daarbij werden sporen van gebouwen, kuilen en greppels aangetroffen waarvan vermoed kon worden dat het een Romeinse villa betrof. Deze site was voordien totaal onbekend. In 2015 werd op dit veld 4 maanden lang opgegraven door Baac nv en werd 6.5 ha blootgelegd, bijna het volledig villadomein. De villa is gelegen op een zuidoostgerichte helling, dat is een typische oriëntatie voor dergelijke constructies. 

Het villadomein dateert vanaf de eerste helft van de 2de eeuw en heeft een vrij typisch grondplan. Het villadomein was omgracht. Er werd een hoofdgebouw met steenfundering aangetroffen bovenaan de helling en zo over de rest van het domein uitkeek, een omheind gedeelte waar nog enkele stenen gebouwen stonden (pars urbana) en een meer agrarisch deel met houtbouwen en 1 steenbouw (pars rustica). De bewoning duurde tot het einde van de 2de of begin van de 3de eeuw. Het rapport van de opgraving zal binnenkort afgewerkt worden. Er werden vondsten typisch voor de rijkere klasse aangetroffen hoewel er niet veel luxueus materiaal werd aangetroffen. Een typische vondst zijn resten van 3 theatermaskers. Eén exemplaar is bijna volledig bewaard (zie foto).   

De geplande verkaveling werd nog niet uitgevoerd zodat je je nog kan inbeelden hoe het terrein er voeger uitzag. 

Wil je de plek van de villa bekijken?

Rijd rechtdoor op het pad (Dotterbloem) aan einde van de Hongerveldstraat. In plaats van halverwege linksaf te slaan richting knooppunt 61, ga je op het einde naar rechts, vervolgens weer naar rechts, (Kauwenlaan). Blijf deze weg volgen tot vlak na de bushalte, en neem het pad naar rechts. Je komt uit aan de parking in de Zuurweidstraat. Ga naar rechts tot aan de bushalte aan de weg. Op het veld voor je zie je de locatie waar de villa is opgegraven.

Afbeelding: De plek waar vroeger een Romeinse villa stond in de Zuurweidestraat. Copyright Onroerend Erfgoed

Archeologie langs de sporen  

In 2009 werd naar aanleiding van de verbreding van het spoor (aanleg van 3de en 4de spoor aan beide zijden van de bestaande sporen) een archeologisch vooronderzoek uitgevoerd. Dit leverde archeologische sporen op op verschillende locaties langs het spoor. In sommige zones, zowel in Dilbeek als Ternat, voornamelijk de werkzones of terreinen voor grondverbetering, die groter waren, leverde dit een veelheid van sporen op die tot een opgraving leidden, Ter hoogte van het gehucht Zierbeek (omgeving Kouterstraat) werden sporen van erven aangetroffen die ook op een 18de eeuwse historische kaart, de Ferrariskaart, nog zichtbaar is. De opgraving toonde aan dat in de verschillende opgegraven zones bewoning en ambachtelijke activiteiten waren vanaf de 12de-13de eeuw) tot de 19de eeuw. We zien in die periode echter duidelijk dat de site verlaten wordt. Er werden onder andere 2 waterputten aangetroffen, hutkommen en sporen van (bij)gebouwen. Er werden heel wat scherven aangetroffen. Verderop op het tracé, richting Ternat werden ook Romeinse sporen gedetecteerd en opgegraven op terreinen voor grondverbetering.

Copyright Onroerend Erfgoed

De dorpskern van Wambeek 

Wambeek is een ronddorp dat zich heeft ontwikkeld aan de samenloop van twee beken. De Wasboordbeek die langs de zuidkant van het dorp stroomt, vervoegt zich hier bij de Keurebeek die langs de westkant het dorp begrenst. Het hoger gelegen dorp is omgeven door een groot aantal weilanden en boomgaarden Dit is kenmerkend voor het landschap in het Pajottenland, waar de dalen vaak die functie kreeg, met elk perceel begrensd door bomenrijen of hagen. 

Wanneer we het Wambeek van nu vergelijken met een historische landkaart, de Ferrariskaart uit 1771-1778, valt meteen op dat de eeuwenoude stratenstructuur grotendeels behouden is. Centraal liggen de kerk, het kerkhof en de pastorie. In het zuidwesten, vlakbij de Keurebeek, is nog een restant van een vroegere walgracht te zien. Typerend zijn ook de aanwezigheid van een aantal langgevelhoeves en kapellen. Om die reden is de dorpskom van Wambeek aangeduid als beschermd dorpsgezicht.  

Een van de toonaangevende gebouwen van het dorp is brouwerij De Troch, gelegen aan de Langestraat. Het gebouw stond ook al op de genoemde Ferrariskaart.  Net als veel andere brouwerijen in het Pajottenland was het oorspronkelijk een hoeve en is het de loop van de 19de eeuw uitgebreid en verbouwd tot brouwerij. Dat zie je ook aan de bouwsporen op de gevels.  

Vroeger was de brouwerij omgeven door boomgaarden. Hoewel de westelijke boomgaard grotendeels is verdwenen, is de rest van de omgeving open gebleven. De brouwerij zelf bestaat uit een mouterij, een brouwerij, een bottelarij, een aantal opslagplaatsen en een woonhuis, gegroepeerd rond een binnenhof. 

Copyright IOED Pajottenland en Zennevallei

Het Castelhof 

Het Castelhof is een voormalige motte, een versterkte plek gelegen op een heuvel en omgeven voor beschermende grachten. Historisch onderzoek toonde aan dat hier de Heren van Bodegem resideerden. Het Castelhof bestond oorspronkelijk uit twee wooneilanden omgeven door een walgracht. De oorspronkelijke inrijlaan is vandaag nog altijd behouden, maar de wal is gedempt. Dit gebeurde al voor 1830. Door de huidige bebouwing zijn de eilanden niet meer herkenbaar. Er werd op het terrein tot op heden nog geen archeologisch onderzoek uitgevoerd.   

Het Castelhof had door de eeuwen heen heel wat functies, het werd opgetrokken als motte, werd daarna een lusthof en een herenboerderij, vorige eeuw werd het een klooster en is het nu in gebruik door de gemeente als jeugd- en cultuurcentrum.

Afbeelding: Het Castelhof. Copyright Onroerend Erfgoed

Sint-Wivina-abdij 

De Sint-Wivina-abdij, ook wel de Abdij van Groot-Bijgaarden genoemd, was een Bénédichtinessenkooster. Het klooster werd in de 12de eeuw opgericht. Maak zeker een korte wandeling in het prachtige park van de abdij. Ga dan even rechtdoor naar het poortgebouw want als je links afslaat, rijdt je om de abdij heen. De nog bestaande gebouwen zijn beschermd als monument: de omheiningsmuur, het poortgebouw, de infirmerie, het priesterhuis, het pachthof, de funderingsresten van de abdijkerk en het kloosterpand en de kapel in de Sint-Wivinadreef. Het hele domein met inbegrip van twee visvijvers werd beschermd als dorpsgezicht. 

De abdij zelf kende verschillende bouwfasen, de nog bestaande gebouwen dateren uit verschillende perioden. Opgravingen hebben uitgewezen dat de abdij vijf opeenvolgende kerken heeft gekend. Tussen 1900-1929 werden de funderingen van de vroeg-16de-eeuwse abdijkerk blootgelegd. Opgravingen vanaf 1946 verschaften informatie over de veel oudere romaanse kerk. Met puinresten van de verdwenen gebouwen werden na de opgravingen de muren van de kerk tot circa 40 centimeter heropgebouwd, zodat het tracé op het terrein opnieuw zichtbaar werd. In 2013 gingen archeologen opnieuw aan de slag op de site, omdat er serviceflats kwamen. Uit een beperkt onderzoek bleek dat de locatie te veel verstoord was om er grote ontdekkingen te doen. Ook aan de infirmerie, die werd herbestemd, probeerden archeologen te achterhalen of er iets interessant te vinden was, dat leverde oude muurresten op. 

Afbeelding: Het tracé van de vroegere kerk van de Sint-Wivina-abdij. Copyright Onroerend Erfgoed