SYNTAR 14: Potstallen, een raar woord?
Al enkele jaren geeft de Vlaamse Regering een projectsubsidie voor syntheseonderzoek van archeologische opgravingsresultaten. De onderzoekers verlaten de sites op het terrein, op zoek naar het bredere plaatje. Zo komen ze tot nieuwe, bruikbare kennis over het verleden. In de online-reeks SYNTAR publiceren wij elk onderzoeksrapport dat zo tot stand kwam.
SYNTAR nummer 14 brengt de onderzoeksresultaten van meer dan 100 potstallen, door het Vlaams Erfgoed Centrum. De onderzoekers gingen aan de slag met Romeinse potstallen in Vlaanderen en Zuid-Nederland. Het resultaat toont een verschuiving in de tijd aan van dit gegeven. Wat dan weer een nieuw licht werpt op de ontstaansreden van potstallen.
Iedereen kent het woord pot en ook het woord stal, maar de combinatie ‘potstal’ klinkt bij de meeste mensen bijzonder vreemd in de oren. Alhoewel daar eigenlijk geen reden toe is. Een potstal is een stal voor vee (runderen, schapen, geiten,…) waarin men de mest van het vee verzamelt of oppot gedurende een langere tijd (weken, maanden, een winter, een half jaar,…). Dit doet men tot er een voldoende hoeveelheid is om het land mee te kunnen bemesten.
Potten en plaggen
Dit gebruik vraagt een specifieke werkwijze, want de stal moet natuurlijk leefbaar gehouden worden voor mens en dier. Ten eerste moet de stal een verdiept gedeelte hebben, wat voor de nodige opslagcapaciteit zorgt. Ten tweede moet men voortdurend bijkomend strooisel (roggestro, plaggen, …) aanbrengen, om het in de stal wat aangenamer te maken.
Wie het woord potstal wel kende, koppelt het ongetwijfeld meteen aan de late middeleeuwen (1300-1500) en nieuwe tijden (1500-1800). Ook aan het ontstaan van de zgn. plaggenbodem, die we vooral aantreffen in gebieden met een zandige ondergrond. Een plaggenbodem is een bodem die opgehoogd is met plaggen of zoden, uitgestoken in heide, bos of in beekvalleien. Die zoden zijn eerst via de potstal gepasseerd, waar ze gebruikt werden als strooisel. Daar werden ze verrijkt met meststoffen, die vervolgens op de plaggenbodem terechtkomen en hun voedende werking kunnen beginnen. Een plaggenbodem wordt gekenmerkt door een dik, donkergekleurd en humushoudend bovenste deel.
Romeins
Archeologen die Romeinse nederzettingen onderzoeken weten echter dat dit systeem van de potstal verder teruggaat dan de late middeleeuwen. In elk geval was het ook in de Romeinse periode in ons land in gebruik, vooral in de meer zandige streken. Daarom ging een consortium aangestuurd door het VEC (Vlaams Erfgoed Centrum), aan de slag met de opgravingsgevens van honderden potstallen uit de Romeinse periode, opgegraven in Vlaanderen en Zuid-Nederland, in de hoop meer duidelijkheid te krijgen over het ontstaan van potstallen. Hiervoor kregen ze een projectsubsidie voor archeologisch syntheseonderzoek.
Een eerste vaststelling van de onderzoekers is dat het principe van de potstal al in de vroege 2de eeuw werd toegepast. Het verscheen dus niet omstreeks het midden van de 2de eeuw, zoals tot nu toe werd aangenomen. Deze kleine chronologische verschuiving van de introductie heeft echter belangrijke implicaties voor de eventuele verklaring ervoor. Rond het midden van 2de eeuw ging de overheid hogere taksen heffen. Hierdoor was er nood aan een surplusproductie en dus ook aan opslagcapaciteit, wat het ontstaan van potstallen kan verklaren. Maar door de vervroeging van dat ontstaan naar het begin van de 2de eeuw, moesten de onderzoekers op zoek naar een andere verklaring. Nu lijkt de potstal eerder een antwoord op de bevolkingstoename. Om meer voedsel te kunnen produceren moesten ook minder geschikte landbouwgronden rendabel gemaakt worden. Via een potstal kon men die voorzien van extra meststoffen.
Naar goede gewoonte geven de onderzoekers ook een ganse rist aanbevelingen voor collega’s, voor onderzoek van nog te ontdekken potstallen. Die gaan enerzijds over de betekenis en waarde van de opvulling van de potstallen zelf en de consequenties daarvoor voor het onderzoek en de bemonsteringsstrategie op het terrein. Maar de onderzoekers wijzen ook op de noodzaak om de blik te verruimen van de potstal naar het omliggende landschap.
