Tooverwerk. De wederopbouw van hoeves in de Verwoeste Gewesten van West-Vlaanderen

Bouwkundig erfgoed

Neen, de titel Tooverwerk van dit onderzoeksrapport is géén spelfout, maar een citaat van koninklijk wederopbouwcommissaris Henri Brutsaert. In 1923 maakt hij de balans van de wederopbouw in de Verwoeste Gewesten: was deze streek in 1918 nog een troosteloos 'verzyp met miljoenen obustrechters', dan was er in vijf jaar tijd 'tooverwerk' verricht. In het landschap streelde de wind opnieuw het kiemende koren en overal schitterden 'de steenrode gevels en de gloedroode dakpannen van nieuwe hoeven'. Deze blog neemt je mee langs boerderijen in de Westhoek die na de Eerste Wereldoorlog uit hun as zijn herrezen. Het onderzoeksrapport dompelt je onder in een honderd jaar oud erfgoedverhaal.

Het rapport vloeit voort uit het inventarisatie- en beschermingsproject van wederopbouwhoeves in de Verwoeste Gewesten van West-Vlaanderen (beleidsnota Onroerend Erfgoed 2014-2019). Via een thematische inventarisatie werd de inventaris onroerend erfgoed geactualiseerd en kregen we zicht op de meest waardevolle wederopbouwhoeves. In een tweede fase werd voor een selectie van een tiental hoeves een beschermingsdossier uitgewerkt. In Tooverwerk. De wederopbouw van hoeves in de Verwoeste Gewesten van West-Vlaanderen ontsluiten de erfgoedonderzoekers van het project de uit terreinwerk, literatuur- en archiefonderzoek verworven kennis. Ze schreven dit rapport voor de (inter)gemeentelijke erfgoeddiensten, architecten en stedenbouwkundigen, eigenaars en landbouwers, gidsenkringen en elke geïnteresseerde burger.

 

Henri Brutsaert in 1923 voor de wederopbouwhoeve in Ieper waarmee hij de Prijs des Konings voor hoevewederopbouw won. De gedenksteen boven de deur hoort bij de prijs (Collectie In Flanders Fields Museum).

Klik op de foto voor volledige weergave.

Ingrediënten van Tooverwerk

Als historisch kader komen de laat 19de-eeuwse landbouwcrisis met de daaruit ontstane regionalistische architectuur- en cultuurbeweging en uiteraard de bijna totale verwoesting in 1914-1918 van een uitgestrekte en vruchtbare landbouwstreek aan bod. Je maakt kennis met de erg complexe organisatie van de wederopbouw en de organisaties en actoren die bij de wederopbouw van hoeves en het voorafgaand effenen van de verwoeste gronden betrokken waren. Vernieuwend voor de hoevebouw is dat de eigenaar bij ‘wederopbouw door de staat’ met een architect moest werken. Je kijkt ook even door de ogen van tijdgenoten naar de toen nieuwe hoeves. De meningen waren verdeeld, en zeker niet iedereen vond het ‘tooverwerk’. Zo uitte het architectuurtijdschrift La Cité begin 1922 scherpe kritiek op de hygiënisch gebrekkige hoevebouw in de Verwoeste Gewesten.

In het omvangrijke laatste deel wordt ingegaan op de diverse typologieën en de architectuur van wederopbouwhoeves. De auteurs zoeken naar verklaringen voor het al dan niet herbouwen van de hoeves op de oude grondvesten. In de zwaarst verwoeste gebieden was dit onmogelijk en koos men er vaak voor om hoeves een compleet nieuw grondplan en locatie te geven.

De herkenbare regionalistische baksteenarchitectuur van wederopbouwhoeves werd gecombineerd met het gebruik van beton voor bijvoorbeeld stalgewelven. Sommige stallen werden gebouwd met een technisch vooruitstrevende inrichting met gescheiden voeder- en mestgangen. Ook leer je de respectieve functies en onderdelen van wederopbouwhoeves - van woning en poort(gebouw), over stal en schuur, tot hondenhok en overdekte mestvaalt - kennen en herkennen. De bijlages focussen op de gestandaardiseerde deuren, vensters en poorten die vaak gebruikt zijn bij de wederopbouw van hoeves.

Het rapport creëert via plannen uit modelboeken, wederopbouwplannen en praktijkvoorbeelden een grotere kennis en bewustzijn van dit bedreigde hoeve-erfgoed. Dat stimuleert hopelijk ook het behoud, het onderhoud, de restauratie of de herbestemming van deze architectuur.

Foto: Wederopbouwplan van de overdekte mestvaalt op de hoeve Madelstede in Boezinge, oorspronkelijk bedoeld voor een andere hoeve.

Klik op foto voor volledige weergave.

 

Foto bovenaan: Luchtfoto van de hoeve Madelstede in Boezinge. Onderaan de sporen van de verlaten vooroorlogse hoevesite, bovenaan de semigesloten wederopbouwhoeve (2018).