Het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog in de inventaris van het onroerend erfgoed

Eerst naar 2002. Toen werd het oorlogserfgoed van de Westhoek op de indicatieve lijst van de UNESCO geplaatst, een bevestiging dat het een kans maakte om werelderfgoed te worden. Om het dossier inhoudelijk uit te werken, werd een project opgezet om de relicten van de Eerste Wereldoorlog in de Westhoek te inventariseren.
Dit inventarisatieproject was een samenwerking tussen de Provincie West-Vlaanderen en het agentschap Onroerend Erfgoed (toen onder de naam Monumenten & Landschappen). Twee projectmedewerkers inventariseerden de materiële sporen van de ‘Grooten Oorlog’ in de frontzone en het niet-bezette gebied van West-Vlaanderen in een sneltempo en zorgden voor opname in de ‘WO I – databank’. Dit inventarisatieproject werd vanaf 2006 uitgebreid naar heel Vlaanderen, met het oog op een thematisch gedefinieerd beschermingsbeleid van het oorlogserfgoed in Vlaanderen. Alle militaire begraafplaatsen in Vlaanderen zijn ondertussen beschermd, evenals een uitgebreide selectie van waardevolle oorlogsgedenktekens, bunkers en bunkergehelen, mijnkraters en oorlogslandschappen, burgerlijke en militaire infrastructuur, tot zelfs noodwoningen van net na de oorlog. En nog veel meer sites en relicten zijn ondertussen opgenomen in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed. Ook de relicten van de ‘WO I-databank’ zijn ondertussen geïntegreerd in de grote ‘Inventaris van het onroerend erfgoed’.

Zoekwijzer

Het oorlogserfgoed zelf kan op verschillende manieren teruggevonden worden via het zoekformulier van de inventaris. De parameters typologie, datering en de locatiegegevens kunnen je al heel wat verder brengen. Maar ook aan de hand van thema’s of fiches van bepaalde bunkerlinies kan het oorlogserfgoed gemakkelijk teruggevonden worden.

Themafiches

Dat het oorlogserfgoed in Vlaanderen bijzonder divers is, kun je lezen in de themafiche ‘Erfgoed Eerste Wereldoorlog’. Vanaf deze pagina kan er verder doorgeklikt worden naar specifieke thema’s, waar de kenmerken van het type oorlogserfgoed verder geduid worden en waaraan de gekoppelde erfgoedobjecten hangen. De volgende thema’s zijn momenteel uitgewerkt:

• Belgische militaire begraafplaatsen en ereperken
• Britse militaire begraafplaatsen en ereperken
• Franse militaire begraafplaatsen en ereperken
• Duitse militaire begraafplaatsen
• Militaire verdedigingswerken uit de Eerste Wereldoorlog in de frontzone
• Mijnenoorlog (1914-1918)
• Noodwoningen opgericht na de Eerste Wereldoorlog

Typologie

We trachten om de erfgoedtypes zo specifiek mogelijk toe te kennen aan de erfgoedobjecten. Vaak gehanteerde types die verband houden met de Eerste Wereldoorlog en begraving zijn ‘militaire begraafplaatsen’, ‘militaire ereperken’, ‘perken voor oud-strijders’ en ‘heldenhuldezerken’. Bij de ‘oorlogsgedenktekens’ vormen de ‘demarcatiepalen’ een specifiek onderdeel, maar ook ‘vredesbomen’ houden verband met herinnering aan de oorlog. Specifieke types beelden zoals ‘standbeelden’ en ‘Heilig Hartbeelden, gecombineerd met het thema ‘Erfgoed Eerste Wereldoorlog’ leveren eveneens resultaat op. De ‘verdedigingswerken’ zijn doorgaans verder gespecifieerd als ‘bunkers’, ‘schuilplaatsen’, ‘observatieposten’ of ‘batterijen’. ‘Loopgraven’, ‘mijnkraters,’ ‘bomkraters’, ‘granaattrechters’ of ‘slagvelden’ zijn dan weer specifieke types van voornamelijk landschappelijke aard, ‘deep dugouts’ en ‘ondergrondse tunnels’ voornamelijk van archeologische aard. Ook het gamma infrastructuur dat tijdens de oorlog werd aangelegd, zowel voor de militairen als voor de achtergebleven burgerbevolking, kan resultaat opleveren via de specifieke typologie gecombineerd met datering ‘WO I’, zoals ‘bruggen’, ‘elektriciteitscabines’, ‘watertorens’, ‘waterputten’, ‘militaire keukens’, ‘soldatenbarakken’, ‘ziekenhuizen’, ‘onderwijsgebouwen’ enzovoort. ‘Noodwoningen’ van net na de Eerste Wereldoorlog vormen ook een aparte categorie.

In het zoekformulier kun je aan de hand van de typologie (onder de titel ‘Wat?’), gecombineerd met de datum ‘WO I’ (onder de titel ‘Wanneer’?) of met het thema ‘Erfgoed Eerste Wereldoorlog’ (onder de titel ‘Waarom?’) relicten en structuren vinden, die effectief tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn ontstaan of werden opgetrokken, zoals bijvoorbeeld bunkers of mijnkraters. De zoekresultaten kunnen uiteraard nog verfijnd worden aan de hand van bijvoorbeeld locatiegegevens. Ook de andere thema’s of de gebeurtenissen kunnen handig zijn om oorlogserfgoed gericht te zoeken.

Pas op, de combinatie ‘oorlogsgedenktekens’ met datering ‘WO I’ zal weinig resultaat opleveren, omdat de meeste oorlogsgedenktekens pas na de Eerste, soms pas na de Tweede Wereldoorlog werden opgetrokken. Het is handiger zijn om de typologie ‘oorlogsgedenktekens’ te combineren met het thema ‘Erfgoed Eerste Wereldoorlog’. Hetzelfde geldt voor de militaire begraafplaatsen en ereperken, waarvan een groot deel pas na de oorlog zijn aangelegd.

Bunkerlinies

De meeste bunkers zijn als individueel erfgoedobject opgenomen in de inventaris. Hoorden ze tot een specifieke bunkerlinie, die in min of meerdere mate nog is bewaard, dan kreeg ook deze bunkerlinie een fiche. Dergelijke fiche vertelt het grote verhaal van de bunkerlinie, de historische achtergrond, de ligging in het landschap, de opbouw van de linie, de eventuele samenhang met andere verdedigingsstructuren en de algemene kenmerken van de bunkers. Aan de hand van deze algemene fiche kunnen alle bunkers van de desbetreffende bunkerlinie gemakkelijk opgevraagd worden. Voor wat de Eerste Wereldoorlog betreft, betreft dit volgende bunkerlinies:

• Hollandstellung
• Turnhoutkanalstellung
• Westabschnitt
• Südabschnitt
• Nordabschnitt

In de Westhoek en het Duitse hinterland (West-Vlaanderen), de voormalige frontzone, wijzigde de aanleg van de bunkerlinies meermaals door de evolutie van het oorlogsgebeuren, en zijn bovendien heel wat bunkers verdwenen waardoor deze bunkerlinies niet zo evident meer te onderscheiden zijn. Indien je een overzicht wil van de geregistreerde bunkers in de frontzone, kun je best gebruik maken van het thema ‘Militaire verdedigingswerken uit de Eerste Wereldoorlog in de frontzone’.

Gebeurtenissen

Wil je meer te weten komen over de verschillende uitgevoerde inventarisatie- en beschermingsprojecten met betrekking tot het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog in Vlaanderen, dan kan je volgende gebeurtenissen raadplegen:

• Inventarisatie van het Wereldoorlogerfgoed in de Westhoek
• Inventarisatie bunkers in het Duitse hinterland (West-Vlaanderen)
• Inventarisatie bunkers Hollandstellung
• Inventarisatie bunkers Westabschnitt
• Inventarisatie bunkers Südabschnitt
• Inventarisatie bunkers Nordabschnitt
• Inventarisatie bunkers Turnhoutkanalstellung
• Bescherming oorlogsgedenktekens Limburg
• Inventarisatie Gentse oorlogsgedenktekens
• Inventarisatie loopgraven
• Inventarisatie erfgoed Eerste Wereldoorlog provincie Antwerpen
• Aanvullingen inventaris oorlogserfgoed
• Begraafplaatsen en herdenkingssites Eerste Wereldoorlog langs het westelijk front

Het meeste bovengrondse erfgoed van de Eerste Wereldoorlog in Vlaanderen is ondertussen in de inventaris opgenomen. Heel af en toe duiken er nog onbekende structuren uit de ‘Grooten Oorlog’ op. De ondergrond, zeker in en rond de voormalige frontzone blijkt niettemin nog heel wat onontgonnen archeologisch materiaal, munitie en vele menselijke resten te bevatten, maar dat is een ander verhaal…

Heb je nog vragen? Mail ons!