Historische Tuinen en Parken in Vlaams-Brabant klaar voor vaststelling
Voor de vaststelling van de inventaris van het Bouwkundig Erfgoed in de provincie Vlaams-Brabant stellen we voor de eerste maal een groot aantal historische tuinen en parken met bouwkundig erfgoed mee vast. Het behoud van erfgoed realiseren we immers niet alleen door het te beschermen. Dit kan ook door een inventaris vast stellen. Hiermee erkennen we dat alle objecten in de inventaris op het moment van vaststelling erfgoedwaarde bezitten en voldoende goed bewaard zijn. Door dit erfgoed vast te stellen gelden een aantal rechten en plichten. In totaal liggen meer dan 133 relicten uit de inventaris Historische Tuinen en Parken voor tijdens het openbaar onderzoek dat op maandag 2 maart 2020 van start ging. Ook hier willen we namelijk het aanwezige bouwkundige erfgoed mee vaststellen. Concreet gaat het om een groot aantal villa’s, landhuizen en kastelen die sinds de inventarisatie tussen 1997 en 2011 van hun omliggende tuin of park nooit eerder vastgesteld werden.
Historiek van de inventaris Historische Tuinen en Parken
De inventarisatie van historische tuinen en parken werd in Vlaanderen pas laat opgestart. In navolging van Wallonië startte ook de Afdeling Monumenten en Landschappen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap in 1994 met de opmaak van een inventaris voor dit tot dan toe nog miskende erfgoed. De inventarisatie beperkte zich eerst uitsluitend tot de provincie Limburg, maar breidde zich vanaf 1997 ook uit naar Vlaams-Brabant. De resultaten van het onderzoek publiceerden we tussen 2002 en 2011 in opeenvolgende ‘M&L Cahiers’.
Voor de provincie Vlaams-Brabant werden in totaal ongeveer 430 historische tuinen en parken opgenomen. Met haar zeven boekdelen is de inventaris voor Vlaams-Brabant echter niet volledig: de gemeenten Beersel, Bertem, Drogenbos, Halle, Herent, Hoeilaart, Huldenberg, Kortenberg, Leuven, Linkebeek, Overijse, Sint-Genesius-Rode en Tervuren wachten nog op een inventarisatie. Wel voegden we de relicten uit de inventaris Historische Tuinen en Parken vanaf het najaar 2013 stelselmatig toe in de erfgoeddatabank als landschappelijk erfgoed.
De inventaris Historische Tuinen en Parken vult de inventaris van het bouwkundig erfgoed aan en is op vele vlakken zelfs uitgebreider dan haar bouwkundige tegenhanger. De eerste inventarissen in Vlaams-Brabant uit de reeks Bouwen door de Eeuwen heen in Vlaanderen dateren uit de jaren 1970 en bevatten doorgaans geen bouwkundig erfgoed dat jonger is dan ongeveer 1830. Ook lag de focus bij de opmaak van de vroegste inventarissen uitsluitend op de bouwkundige onderdelen an sich (soms enkel het hoofdvolume), waardoor bij veel historische domeinen de erven, tuinen en parken met hun vaak waardevolle bouwkundige elementen niet beschreven werden. Bij de opmaak van de inventaris Historische Tuinen en Parken eind jaren 1990 hanteerden onze onderzoekers een meer uitgewerkte inventarisatiemethodologie en namen ze dit erfgoed wel op. Bovendien werd ook nog veel onbekend erfgoed mee opgenomen.
Historische tuinen en parken klaar voor de vaststelling
Dit maakt dat in de inventaris Historische Tuinen en Parken heel wat waardevol erfgoed opgenomen staat dat niet in de inventaris van het Bouwkundig Erfgoed vermeld wordt en bijgevolg nooit eerder vastgesteld werd. Voor Vlaams-Brabant gaat het om 133 kasteelparken, villa- en pastorietuinen, herenboerenparken en plantsoenen waar de rechtsgevolgen van een vaststelling dus niet voor opgaan voor het aanwezige bouwkundige erfgoed. Naar aanleiding van de vaststelling van de inventaris van het bouwkundig erfgoed in de provincie Vlaams-Brabant nemen we deze 133 inventarisfiches mee op om het behoud en de zorg voor dit waardevolle erfgoed te stimuleren. De lancering van de nieuwe erfgoeddatabank in mei 2019 maakte het mogelijk om in de nieuwe databankstructuur disciplines (bouwkundig, landschappelijk en archeologisch) te wijzigen of toe te voegen. Erfgoed kan je immers vaak bij meer dan één discipline indelen. De honderddrieëndertig herenboerderijen, villa’s, landhuizen en kastelen uit de inventaris Historische Tuinen en Parken, duiden we voortaan aan als zowel bouwkundig als landschappelijk erfgoed.
Enkele voorbeelden
Heel wat 19de-eeuwse en vroeg-20ste-eeuwse villa’s, landhuizen en kastelen in Vlaams-Brabant worden nu voor de eerste keer opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed. Daar zijn opmerkelijke kasteeldomeinen bij, zoals het Domein Attenrode, het Domein Boutersem en het Domein Wolvendaal: allemaal laat-19de-eeuwse eclectische kastelen omgeven door een uitgestrekt park in landschappelijke stijl, gebouwd omstreeks 1890-1900 al dan niet als verbouwing of vervanging van een ouder volume. Zo werd het kasteel Wolvendaal in 1892 historiserend verbouwd naar de ontwerpplannen van de befaamde architect Joseph Schadde (1818-1894).
In dezelfde categorie past het Domein Vroenhoven in Kortenaken, waarvan het kasteel van 1903 het resultaat is van een historiserende heraankleding door de Brusselse architect Alphonse Gellé (1864- ).
Tot de meer uitgestrekte kasteeldomeinen behoort het Domein Hottat in Bierbeek. Nadat de Duitsers het eclectisch kasteel in 1914 volledig platbrandden liet de eigenaar het tussen 1920 en 1921 heropbouwen. Het uitgestrekte kasteelpark werd in meerdere fasen in landschappelijke stijl aangelegd en herbergt een merkwaardige folly: een bakstenen uitkijktoren in neo-Tudorstijl uit 1856. Van dezelfde grootteorde zijn het Domein van Oorbeek in Tienen, het Domein Zuurbemde in Glabbeek-Zuurbemde, het Domein van Tilt in Holsbeek en het kasteeldomein Schepdaal in Lennik. Deze kasteeldomeinen stellen we voor de eerste keer mee vast.
Op de vaststellingslijst staan ook heel wat opmerkelijke villa’s met uitgestrekte villatuinen. Tot de meest in het oog springende villa’s behoren de Villa Puttenberg, een villa in neotraditionele stijl uit 1928 naar ontwerp van de befaamde Brusselse architect Adrien Blomme (1878-1940). Het uitgestrekte park bij de villa werd aangelegd door de landschapsarchitect Jules Gustave Janlet (1880-1973), een late adept van de ‘style Duchêne’. Zijn tuin- en parkontwerpen in een gemengde Franse tuinstijl zijn bekend. Vermeldenswaardig is eveneens de Villa Appelburg, een eclectische villa uit 1914-1919 met invloeden van zowel de cottagestijl als de art nouveau. Weliswaar van meer bescheiden omvang vormt ook de Villa Galoppin met tuin een opmerkelijk geheel: de bekende Belgische landschapsarchitect Emile-Edmond Galoppin (1851-1919) liet deze villa in 1910 optrekken in Steenokkerzeel als buitenhuis. Van deze 'architecte-paysagiste' zijn tal van grote tuin- en parkprojecten gekend, waaronder het Josaphatpark en het Weldoenersplein in Schaarbeek en het kasteelpark Groenenberg in Sint-Pieters-Leeuw.
Tot slot werden ook een aantal pastorieën met opmerkelijke pastorietuinen en hoeves met herenboerenparken opgenomen, zoals het Burgerhuis en distilleerderij met herenboerenpark in Landen en de pastorie van de Sint-Gertrudisparochie met tuin in Ternat.
Wordt vervolgd
Net zoals voor Vlaams-Brabant willen we ook de inventaris Historische Tuinen en Parken voor Limburg aanpakken en integreren in de inventaris van het Bouwkundig Erfgoed door de digitale ‘schotten’ tussen de verschillende disciplines weg te halen. Ook willen we ons inzetten om voor die tuinen en parken waarvan de gebouwen wel opgenomen werden in de inventaris van het bouwkundig erfgoed de inventarisfiches uit beide inventarissen te integreren. Op die manier worden voor één en hetzelfde relict de gegevens over het bouwkundig en het landschappelijk erfgoed in één wetenschappelijke fiche ontsloten.
Meer weten?
Wil je graag meer weten? Een overzicht van al deze opmerkelijke villa’s, landhuizen en kasteeldomeinen die we voor het eerst vaststellen vind je hier. Op de pagina van het openbaar onderzoek kun je nagaan welke gegevens voorliggen in onderzoek. Neem gerust een kijkje!