See it, say it, sorted: een archeologische toevalsvondst melden

Archeologie

Sinds het begin van dit jaar zijn onze collega’s-archeologen van de afdeling Onderzoek en Bescherming al acht keer uitgerukt na de melding van een toevalsvondst. Regelmatig halen zij daarmee de lokale pers. Maar hoe zit dat nu ook alweer met die meldingsplicht, en wat precies is een archeologische toevalsvondst.

Eén keer ging het om restanten van een Antwerpse stadsmuur. En één keer, twee weken geleden, vond men in Herentals negen grafkelders op de plaats  waar vroeger het augustijnenklooster stond. In liefst zes van de acht gevallen ging het om stoffelijke resten van soldaten. De Westhoek, in de frontzone van de Eerste Wereldoorlog, waar vondsten van menselijke resten en persoonlijke bezittingen van gesneuvelden schering en inslag zijn, is dé plek in Vlaanderen waar Onroerend Erfgoed het vaakst uitrukt voor toevalsvondsten.

In de praktijk worden toevalsvondsten vrijwel uitsluitend gedaan wanneer een bouwheer of aannemer bij graafwerken op iets onverwachts stuit. Een structuur van steen of hout, beenderen, scherven, of simpelweg een bizarre verkleuring in de bodem. Een toevalsvondst is per definitie een vondst die buiten de context van een archeologische opgraving, archeologisch vooronderzoek of metaaldetectie gedaan wordt. Onverwacht dus. Per toeval. Het is dus meestal aan niet-specialisten om in eerste instantie te beoordelen of het om een archeologisch waardevolle vondst gaat en het melden waard is. Het is dan ook normaal dat een bepaald percentage ervan bij evaluatie ter plaatse geen archeologie blijkt te zijn. Maar dat deert niet, wij ontvangen liever te veel meldingen dan te weinig.

Melden

Heb je het vermoeden dat er een archeologische vondst gedaan is, dan is het je wettelijke plicht om dit binnen de drie dagen aan ons te melden. Voor zo’n melding hebben wij een online formulier klaarstaan. Dit hoeft niet door de eigenaar ingevuld te worden, dat mag ook een buitenstaander zijn. Je moet de vindplaats onaangeroerd laten en beschermen tegen mogelijke verstoring. Vervolgens neemt een archeoloog contact met je op om te beoordelen of het wel degelijk om een archeologische vondst gaat. Dat is bijvoorbeeld niet het geval wanneer de vondst dateert van na de Tweede Wereldoorlog. Wij beseffen uiteraard dat het voor een leek niet evident is om dat onderscheid zelf te maken. Daarom sporen we iedereen aan om bij de minste twijfel toch een melding te doen. Je kan nooit zeker genoeg zijn.

Het agenschap rukt uit

Is de archeoloog van mening dat een onderzoek ter plaatse nodig is, dan verwittigen wij schriftelijk alle betrokkenen (de eigenaar en de gebruiker van de grond, alsook de gemeente) van onze komst. De eigenaar is in dat geval verplicht de site toegankelijk te maken. Blijkt ter plaatse dat het toch niet om waardevolle resten gaat, dan geeft de archeoloog de site weer vrij en kunnen de werkzaamheden hervat worden. Is het wel de moeite, dan gaat hij (of zij) aan de slag. Vanaf nu heeft hij tien dagen de tijd om de vondst volledig te registreren en desnoods op te graven.

Maar soms wordt er bij een toevalsvondst een opmerkelijke ontdekking gedaan, zoals bijvoorbeeld vorig jaar in Koksijde, toen bij graafwerken een groot Merovingisch grafveld werd ontdekt. In zulke gevallen kan de archeoloog de wettelijke termijn van tien dagen verlengen tot dertig dagen. Indien enigszins mogelijk, zal hij wel proberen om een deel van de werf al eerder vrij te geven, zodat de geplande werkzaamheden zo weinig mogelijk verdere vertraging oplopen. Na afloop van de opgraving wordt de hele site officieel en per brief vrijgegeven.

En wat daarna?

De aannemer kan weer aan de slag en de archeoloog neemt de vondsten mee voor verder onderzoek. Hij heeft twee maanden de tijd om een archeologierapport af te leveren en twee jaar om een eindverslag in te dienen. Tijdens deze onderzoeksperiode draagt de archeoloog de verantwoordelijkheid voor het volledig archeologisch ensemble. Dat is het geheel van vondsten en onderzoeksdocumenten zoals tekeningen, meetresultaten, digitale foto’s of 3D-beelden. Zo’n ensemble moet wettelijk gezien in één geheel en in goede toestand bewaard worden. Het is dus aangewezen om het onder te brengen in een erkend depot, zoals dat van het agentschap Onroerend Erfgoed. Maar je kan hiervoor ook terecht bij een van de twaalf andere erkende onroerenderfgoeddepots in Vlaanderen. Dit is echter geen verplichting. De eigenaar van de grond is automatisch ook de eigenaar van de vondsten, en het staat hem vrij om zijn eigendom zelf te bewaren of onder te brengen in een niet-erkend depot. Zolang het ensemble maar intact en in goede conditie blijft. Dit wordt dan wel zijn eigen verantwoordelijkheid.

Wie zal dat betalen?

Maar de meest prangende vraag die de burger waarschijnlijk heeft, is wie de prijs van al dat werk en soms ook vertraging betaalt. Wel, het agentschap Onroerend Erfgoed draagt de volledige kost van de registratie, opgraving en onderzoek van de vondsten. Volgens het onroerenderfgoeddecreet hebben wij het recht om maximaal dertig dagen een werf stil te leggen voor een toevalsvondst, maar in de praktijk zijn de meeste al op enkele dagen afgerond. De bouwheer is echter ingedekt door een schadevergoedingsprocedure, voor het geval de archeoloog meer dan dertig kalenderdagen nodig heeft. Ligt een bouwwerf langer stil door de ontdekking van een complexe vondst, is er aantoonbare economische schade en is de meldingsprocedure correct verlopen, dan heeft de bouwheer recht op een schadevergoeding vanaf dag 31.

De regels voor de melding van toevalsvondsten zijn wettelijk bepaald, en al wie ze niet volgt kan gerechtelijk vervolgd worden. Maar we rekenen er natuurlijk op dat het nooit zo ver komt. Wij hopen dat iedereen de historische en wetenschappelijke waarde van een archeologische vondst inziet. Ja, het zorgt misschien voor een beetje vertraging, maar het levert je vrijwel altijd nieuwe kennis op over de plaats waar je bouwt, of de grond waarvan je eigenaar bent. Meld je een vondst niet, dan ben je verantwoordelijk voor het onherroepelijke verlies van kennis over ons verleden. Melden van een archeologische vondst is niet alleen een wettelijke plicht, het is ook een burgerplicht. Erfgoed in onze omgeving is een meerwaarde voor onze samenleving. En als wakkere burger heb je dit ook zelf in de hand, door steeds het zekere voor het onzekere te nemen en bij de minste twijfel een meldingsformulier in te vullen. En dan komen wij als de bliksem aangestoven.