Spectaculaire ontdekkingen onthuld tijdens conservatie-restauratie en onderzoek van het Lam Gods

Tijdens de persconferentie op 20 juni in het MSK stelden het KIK en de diverse partners de spectaculaire ontdekkingen voor die werden gedaan tijdens de conservatie-restauratie en het onderzoek van het Lam Godsveelluik van de gebroeders Van Eyck. Ook de nieuwe publiekswerking werd toegelicht.
© foto: Jean-Luc Elias, KIK-IRPA, Brussel 

Overschilderingen
Sinds de vorige persconferentie in juni 2013 hebben de restaurateurs van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) hun werk aan de acht schilderijen van de achterzijden van de zijluiken voortgezet. Na verwijdering van het sterk vergeelde vernis ontdekten ze gaandeweg dat een aanzienlijk deel van de thans zichtbare verflaag in werkelijkheid oude overschilderingen betreft. Door hun omvang, craquelure patroon dat grotendeels overeenkomt met dat van de oorspronkelijke schildering en de relatief goede bewaringstoestand, werden deze ingrepen nooit gedetecteerd, noch zelfs vermoed. Zo blijken de gewaden van het merendeel van de figuren (de schenkers, de Aartsengel, de Maagd en de sibylles) alsook de architecturale achtergronden (nissen, muren, zuilen) uitgebreid overschilderd, net zoals de sculpturen van Sint Jan de Evangelist en Sint Jan de Doper. Lokale overschilderingen werden aangetroffen in de vorm van lichtaccenten op de gezichten en handen van de figuren.

Chirurgische ingreep
De observaties van de restaurateurs werden gesteund door analyses van minuscule verfmonsters door de labo’s van het KIK, onderzoek met de 3D Hirox-microscoop van de Universiteit Gent en MA-XRF onderzoek door de Universiteit Antwerpen. Deze analyses werden gekoppeld aan testen op de schilderijen zelf om te bepalen of de overschilderingen zonder schade verwijderd konden worden én om de toestand van Van Eycks onderliggende verflaag te evalueren. Deze blijkt gelukkig in een vrij goede algemene bewaringstoestand, met relatief weinig sleet of lacunes. Daarop adviseerde het internationale expertencomité om verder te gaan met het blootleggen van de originele verflagen en zo de uitzonderlijke kwaliteit van Van Eycks originele werk te onthullen. Deze ingreep dient centimeter per centimeter te worden uitgevoerd met een chirurgische scalpel onder een stereomicroscoop, wat veel tijd, precisie en ervaring vereist.

Slagschaduw en spinnenwebben
De ontdekkingen hebben zowel esthetische als iconografische implicaties. Het merendeel van de overschilderingen volgt de originele vormen, maar de historische schilder-restaurateurs zijn er niet in geslaagd om Van Eycks vlotte penseelvoering en ongeëvenaarde lichtwerking en materiaalweergave na te bootsen: de uitzonderlijke driedimensionaliteit werd afgevlakt en het subtiele spel van licht en schaduw ging verloren. Zo vond men na verwijdering van de effen zwarte overschildering achter Elisabeth Borluut slagschaduwen die een ruimte suggereren, en zelfs een hoek met spinnenwebben, wat leidt tot een nieuwe iconografische lezing van de schenkersportretten.

Lijsten
Op het vlak van de lijsten, die in de vijftiende eeuw werden opgevat als een visueel onlosmakelijk deel van het schilderij, werd eveneens vooruitgang geboekt. Schilderijen uit die periode die nog hun originele lijsten hebben zijn erg zeldzaam, exemplaren met originele polychromie des te meer. Ook hier worden de overschilderingen na onderzoek en beraad verwijderd en de kostbare originele polychromie blootgelegd, en dit dankzij de 149.113 euro die begin 2014 bijkomend werd toegekend door Kunsten en Erfgoed (40%), Onroerend Erfgoed (40%) en door het Fonds InBev-Baillet Latour (20%). De integrale behandeling gaat dus in de richting van een herontdekking van de unieke picturale kwaliteiten van dit icoon van de Westerse kunstgeschiedenis, dat sinds zijn creatie in 1432 de mensen zozeer heeft beroerd.

Extra diagnostisch onderzoek van de binnenpanelen
Door de recente ontdekkingen op de buitenpanelen ontstond de nood aan hernieuwd diagnostisch onderzoek van de binnenpanelen die thans in de Sint-Baafs op restauratie wachten. Het onderzoek, dat met hogervermelde technieken zal worden uitgevoerd door de labo’s van het KIK en de Universiteiten van Gent en Antwerpen, wordt mogelijk gemaakt dankzij een extra financiering van 240 000 euro door het Gieskes-Strijbis Fonds. Het Fonds InBev-Baillet Latour van zijn kant heeft reeds aangegeven dat het bereid is het conservatie/restauratieproject verder structureel te ondersteunen, met name door de 20 % van de Kerkfabriek voor zijn rekening te nemen, ook in geval bijkomende werken nodig zijn.

Stabiel microklimaat
De Sint-Baafskathedraal meldt op zijn beurt dat het microklimaat in de vitrine van het veelluik, dat al jaren een bron van zorgen was, met steun van de Vlaamse Overheid werd verbeterd. In april 2014 verving de firma Helicon de oude verlichting die grote schommelingen in temperatuur en luchtvochtigheid veroorzaakte door ledlampen en werden de wanden van de vitrine bekleed met thermische isolatie. Zo werd thans een microklimaat geschapen dat op middellange termijn voldoende stabiel is voor een veilige bewaring van het veelluik.

Publiekswerking
De Provincie Oost-Vlaanderen zette haar initiatieven op het vlak van publiekswerking voort. Daarvoor werkte ze nauw samen met de toeristische dienst van de stad Gent en Toerisme Oost-Vlaanderen. Dit resulteert in een promotiebrochure en in een wandelroute die de verschillende historische locaties die een rol spelen in het verhaal van het Lam Gods met elkaar verbindt. De wandelkaart is gratis bij aankoop van een combiticket dat toegang biedt tot de Sint-Baafskathedraal, het MSK en het Caermersklooster. Aanvullend ontwikkelde Toerisme Oost-Vlaanderen twee fietsroutes tussen Gent en Wetteren die langs locaties leiden die een rol hebben gespeeld bij de diefstal van het paneel van de Rechtvaardige Rechters. Voor klassen en gezinnen met kinderen wordt volop gewerkt aan een uitbreiding van het educatief aanbod dat vanaf het najaar beschikbaar zal zijn. In het Provinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster kan men vanaf september, naast de permanente tentoonstelling ‘Het Lam Gods ont(k)leed!’, een tijdelijke tentoonstelling bezoeken rond de houten drager van het veelluik. De tentoonstelling ‘Van Boomstam tot Altaarstuk’ loopt vanaf 10 september 2014.

Beeldmateriaal

Detail van de handen van schenker Joos Vijd. 

Links: voor verwijdering van de later toegevoegde lichtaccenten op de handen 

Rechts: na verwijdering van de latere lichtaccenten op de linkerhand van de schenker 

Dit leidt tot een betere appreciatie van het subtiele modelé. 

© KIK-IRPA, Brussel 

 

 

 

 

Links: detail van het overschilderde roze kleed van Elisabeth Borluut. 

Rechts: zelfde detail na het maken van een kijkvenster: de oorspronkelijke verflaag is lichter roze en de gewaadplooien zijn 

donkerder en dieper. De top van de plooi is geaccentueerd met een lichtere lijn. 

© KIK-IRPA, Brussel 

 

 

 

 

 

 

Het paneel Elisabeth Borluut (A) en verschillende elementverdelingen bekomen aan de hand van MA-XRF (Universiteit 

Antwerpen): lood (B), calcium (C) en koper (D). In de koperverdeling is duidelijk het kleine venster te zien waar de rode 

overschildering werd weggenomen. 

© Universiteit Antwerpen 

 

Restaurateurs aan het werk
© Jean-Luc Elias, KIK-IRPA, Brussel 

 

 

 

 

Partners
Locatiepartners:Sint-BaafskathedraalProvinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster, MSK

Partners conservatie-restauratie en onderzoek: Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), Vlaamse overheid (Onroerend Erfgoed & Cultuur), Fonds InBev-Baillet LatourGieskes-Strijbis Fonds, Universiteit Gent, Universiteit Antwerpen

Partners publiekswerking:Stad Gent, Toerisme Gent, Cobra