Soorten erfgoed

Er bestaan verschillende soorten onroerend erfgoed en verschillende erfgoedstatuten in Vlaanderen. Onroerend erfgoed omvat zowel archeologisch erfgoed, als bouwkundig en landschappelijk erfgoed. De bevoegdheden voor onroerend erfgoed zijn verdeeld over de Vlaamse overheid, de lokale besturen en het mondiale niveau. Deze overheden hebben elk hun eigen instrumenten om juridische gevolgen te koppelen aan het erfgoed, met de bedoeling dat te bewaren voor de toekomst. Daarnaast is de Vlaamse overheid ook bevoegd voor varend erfgoed. 

Het statuut van het erfgoed bepaalt welke rechten en plichten je hebt als eigenaar, beheerder of lokaal bestuur, maar ook welke vormen van financiële ondersteuning je kan aanvragen voor onderhoud, restauratie of herbestemming van het erfgoed. 

Het erfgoedstatuut opzoeken 

Wil je opzoeken welk statuut een bepaald onroerend goed in Vlaanderen heeft? Dan kan je dat vinden via het Geoportaal of de Inventaris van het Onroerend Erfgoed.  Ben je niet vertrouwd met deze websites, dan leggen we graag voor je uit hoe je het statuut van een bepaald goed opzoekt

Geïnventariseerd onroerend en varend erfgoed 

Geïnventariseerd erfgoed is archeologisch, bouwkundig, landschappelijk of varend erfgoed dat werd beschreven en gedocumenteerd in een wetenschappelijke inventaris. Er zijn geen rechten of plichten verbonden aan de opname van een goed in een wetenschappelijke inventaris: geïnventariseerd erfgoed heeft geen juridische gevolgen.  

Tot 2017 was het inventariseren van onroerend erfgoed in Vlaanderen de bevoegdheid van de centrale overheid, namelijk het agentschap Onroerend Erfgoed en zijn voorgangers. Sindsdien deelt de Vlaamse overheid de bevoegdheid om te inventariseren met de lokale besturen:  

  • Steden en gemeenten zijn bevoegd voor het inventariseren van bouwkundig en landschappelijk erfgoed op hun grondgebied. Voor erkende onroerenderfgoedgemeenten is het een verplichting om dit erfgoed in hun gemeente te inventariseren. Andere steden en gemeenten nemen deze taak vrijblijvend op. Intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten (IOED’s) kunnen hen daarbij ondersteunen. 
  • De Vlaamse overheid vult de bouwkundige en landschappelijke inventarissen aan bij onderzoek in het kader van het Vlaamse beschermingsbeleid. De bevoegdheid voor het inventariseren van het archeologisch erfgoed, varend erfgoed en de landschappelijke gehelen (Landschapsatlas) zit nog steeds bij de Vlaamse overheid. 

De inventarissen van het archeologisch, bouwkundig, landschappelijk en varend erfgoed in Vlaanderen zijn raadpleegbaar in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed. Vanaf 2023 hebben gemeenten de mogelijkheid zelf hun inventarisgegevens in te voeren op de inventariswebsite. 

Vastgesteld onroerend of varend erfgoed 

De Vlaamse minister bevoegd voor onroerend erfgoed kan de inventarissen van het archeologisch, bouwkundig, landschappelijk of varend erfgoed geheel of gedeeltelijk vaststellen. Is het onroerend goed opgenomen in een vastgestelde inventaris, dan gelden er enkele juridische gevolgen. De lokale besturen moeten in hun lokaal erfgoedbeleid rekening houden met vastgestelde inventarissen. Deze rechtsgevolgen zijn minder uitgebreid dan bij een bescherming.  

Zo’n vaststelling verloopt volgens een vastgelegde procedure en start met een openbaar onderzoek waarin iedereen opmerkingen en bezwaren kan formuleren. Een vaststellingsprocedure eindigt met de handtekening van de minister. Je kan alle vaststellingsbesluiten terugvinden in de Besluitendatabank. Van elk goed opgenomen in een vastgestelde inventaris vind je een aanduidingsobject terug in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed

Vanaf 1 januari 2023 hebben erkende onroerenderfgoedgemeenten de bevoegdheid om bouwkundig en landschappelijk erfgoed op hun grondgebied vast te stellen en er toelatingsplichten aan te koppelen. De Vlaamse overheid blijft na 2023 bevoegd voor het vaststellen van het varend erfgoed, de landschappelijke gehelen (Landschapsatlas) en archeologische zones. 

Beschermd onroerend erfgoed 

Enkel de Vlaamse overheid is bevoegd voor het beschermen van onroerend erfgoed. De minister bevoegd voor onroerend erfgoed kan een goed beschermen als het door de erfgoedwaarden van algemeen belang is. Een beschermingsprocedure verloopt volgens twee stappen: een voorlopige en een definitieve bescherming. Tijdens de procedure organiseert het agentschap een openbaar onderzoek. 

Vanaf de volgende Vlaamse regeerperiode (2024) hebben lokale besturen inspraak in het beschermingsbeleid. Het voorstel met beschermingsthema’s en planning dat het agentschap voorlegt aan de minister houdt rekening met de inbreng van het lokale bestuursniveau. Lokale besturen die dat wensen kunnen helpen bij de uitwerking van een thema tot concrete beschermingsdossiers. 

Is het onroerend goed beschermd, dan gelden er verschillende specifieke juridische gevolgen om het behoud ervan te garanderen. Bovendien kan je beroep doen op verschillende vormen van financiële ondersteuning. 

Er zijn vier mogelijke vormen van bescherming: een beschermd monument, een beschermd cultuurhistorisch landschap, een beschermd stads- of dorpsgezicht en een beschermde archeologische site. Binnen elk van deze statuten is het mogelijk om een overgangszone in te stellen. Zo’n zone ondersteunt de erfgoedwaarden van het beschermde goed. 

De belangrijkste verschillen tussen vastgesteld en beschermd bouwkundig en landschappelijk erfgoed

Vaststelling van inventaris bouwkundig en landschappelijk erfgoed  Beschermd monument, stads- of dorpsgezicht, cultuurhistorisch landschap 
Openbare bekendmaking van de vaststellingsprocedure via het Belgisch Staatsblad, communicatie door gemeente en agentschap. Openbare bekendmaking van de beschermingsprocedure via Belgisch Staatsblad en gemeente + persoonlijke bekendmaking aan de eigenaars, blote eigenaars, erfpachthouders, opstalhouders of leasinggevers.

Eenzelfde set rechtsgevolgen voor alle vastgesteld bouwkundig en landschappelijk erfgoed in Vlaanderen.

Vanaf 2023 kunnen erkende onroerenderfgoedgemeenten toelatingsplichten opleggen aan hun vastgestelde inventarissen.

Specifieke rechtsgevolgen per monument, stads- of dorpsgezicht of cultuurhistorisch landschap.
Doel: gemeentelijk erfgoedbeleid. Doel: Vlaams erfgoedbeleid.
Opvolging en advies door de steden en gemeenten. Opvolging en advies door het agentschap of de onroerenderfgoedgemeente.
Voor bouwkundig erfgoed: de erfgoedlening en lokale ondersteuningsvormen. Meerdere vormen van financiële ondersteuning mogelijk, waaronder de erfgoedpremie en erfgoedlening
Sloop of kap kan mits gemotiveerde omgevingsvergunning. Slopen en verwijderen van beschermd erfgoed is verboden.

De belangrijkste verschillen tussen vastgesteld en beschermd archeologisch erfgoed 

Vastgestelde archeologische zones (Voorlopig) beschermde archeologische sites 
Openbare bekendmaking van de vaststellingsprocedure via het Belgisch Staatsblad, communicatie door gemeente en agentschap.  Openbare bekendmaking van de beschermingsprocedure via Belgisch Staatsblad en gemeente + persoonlijke bekendmaking aan de eigenaars, blote eigenaars, erfpachthouders, opstalhouders of leasinggevers.
Het verplicht toevoegen van een archeologienota bij een omgevingsvergunning is afhankelijk van oppervlaktecriteria. Het toevoegen van een archeologienota bij een omgevingsvergunning is altijd verplicht.
Geen specifieke toelatingsplichten, wel eenzelfde set rechtsgevolgen voor alle vastgestelde archeologische zones. Algemene en specifieke toelatingsplichten per archeologische site.
Metaaldetectie door een erkende metaaldetectorist is toegestaan onder voorwaarden. Metaaldetectie is niet toegestaan.
Meerdere vormen van financiële ondersteuning mogelijk: premie voor vooronderzoek met ingreep in de bodem, premie voor buitensporige opgravingskosten, premie voor archeologisch onderzoek op menselijke resten (vanaf 2023). Meerdere vormen van financiële ondersteuning mogelijk: erfgoedpremie, onderzoekspremie, premie voor vooronderzoek met ingreep in de bodem, premie voor buitensporige opgravingskosten, premie voor archeologisch onderzoek op menselijke resten (vanaf 2023).

Erfgoedlandschappen  

Een apart erfgoedstatuut vormen de erfgoedlandschappen. Erfgoedlandschappen zijn gebieden die worden afgebakend in RUP's op basis van een vastgestelde inventaris of een onroerenderfgoedrichtplan. Ze zijn op die manier verankerd in de ruimtelijke ordening. Met de gekoppelde stedenbouwkundige voorschriften zetten we in op erfgoedzorg. Na opmaak van een beheersplan kan je erfgoedpremies aanvragen voor werken in het gebied. In bepaalde gevallen vraagt de gemeente advies aan het agentschap Onroerend Erfgoed. 

Waarnemingen

De Vlaamse overheid registreert in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed ook waarnemingen. Waarnemingen zijn resultaten van onderzoek of andere observaties met een zekere relevantie voor het erfgoedonderzoek en -beheer. Deze fiches registreren heel diverse informatie vanuit een groot aantal bronnen. Momenteel vind je er uitsluitend archeologische waarnemingen. Het kan gaan om velerlei zaken, gaande van de resultaten van uitgebreid archeologisch opgravingsonderzoek tot archeologische sporen die ontdekt zijn via luchtfotografie, of zelfs een enkel archeologisch artefact toevallig opgeraapt tijdens een wandeling. 

De archeologische waarnemingen vormen samen de Centrale Archeologische Inventaris (CAI). De CAI is een onmisbaar instrument voor het onderzoek en beheer van het archeologisch erfgoed, o.a. voor het afbakenen en vaststellen van archeologische zones, het beschermen van archeologische sites, het afbakenen van gebieden waar geen archeologisch erfgoed te verwachten valt en voor archeologisch (voor)onderzoek bij vergunningsaanvragen. 

We vullen de CAI regelmatig aan met gegevens uit archeologisch (voor)onderzoek, literatuur, luchtfotografie, metaaldetectievondsten, prospectievondsten, toevalsvondsten...  

Werelderfgoed  

Werelderfgoed kan zowel cultureel als natuurlijk erfgoed zijn dat mondiaal gezien uitzonderlijk en onvervangbaar is. Alleen erfgoed dat ingeschreven is op de Werelderfgoedlijst van UNESCO mag de titel Werelderfgoed dragen. 

Om als Werelderfgoed erkend te kunnen worden, vraagt UNESCO dat een site op gepaste wijze beschermd wordt en dat er rond deze site een zogenaamde bufferzone wordt afgebakend. Dit zorgt ervoor dat belangrijke ontwikkelingen die invloed kunnen hebben op de site worden opgevolgd. 

Welke rol het agentschap Onroerend Erfgoed speelt in de bescherming en het behoud van de Vlaamse sites op de Werelderfgoedlijst lees je op deze pagina

Bij wie kan je terecht met vragen? 

Voor alle vragen over het behoud en beheer van beschermd onroerend goed, kun je terecht bij de erfgoedconsulenten van ons agentschap. Zij geven je advies en ondersteuning. 

Heb je vragen over onroerend erfgoed dat is geïnventariseerd of opgenomen in een vastgestelde inventaris? Neem dan contact op met de dienst Omgeving of Stedenbouw van je stad of gemeente. Zij zijn bevoegd om je hierin te adviseren.  

Voor vragen over Werelderfgoed neem je contact op met je erfgoedconsulent